Τα πνευματικά δικαιώματα του δημοσιογράφου

H ευρεία χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας δημιουργεί ένα νέο τοπίο μέσα στο
οποίο οι δημοσιογράφοι θα ζούμε και θα εργαζόμαστε, τροποποιεί σε σημαντικά
σημεία το χάρτη των υποχρεώσεων και δικαιωμάτων μας, τα όρια των δικαιωμάτων
και των κινδύνων που βρίσκονται μπροστά μας.
Όμως υπάρχουν πράγματα που πρέπει να μείνουν σταθερά.
Το δικαίωμα κάθε πνευματικού δημιουργού να διατηρεί ηθικό έλεγχο στη χρήση,
διακίνηση, στην αναπαραγωγή του προϊόντος της εργασίας του.
Το δικαίωμα κάθε εργαζόμενου και κατά συνέπεια του δημοσιογράφου, για μια
αξιοπρεπή αμοιβή.
Στο χώρο της δημοσιογραφικής εργασίας έχουμε σημαντικές αλλαγές. Η σύντηξη
κειμένου, εικόνας, ήχου και λογισμικών προγραμμάτων, δημιουργεί νέες
προϋποθέσεις για την παραγωγή των μέχρι σήμερα γνωστών προϊόντων, αλλά
-κυρίως- δημιουργεί δυνατότητες για νέα προϊόντα, όχι πλέον σε εργαστηριακό
επίπεδο, αλλά στη μαζική αγορά ενημέρωσης. Οι βάσεις δεδομένων, τα CD-ROM, οι
εφαρμογές πολυμέσων, η ψηφιακή και καλωδιακή τηλεόραση, είναι ήδη
πραγματικότητες της αγοράς. Στην Ελλάδα βρίσκονται στην αιχμή του
ανταγωνισμού.
Τα δίκτυα τροποποιούν τελείως τις δυνατότητες διακίνησης. Ο όγκος
διακινούμενων πληροφοριών μέσω ΙΝΤΕΡΝΕΤ είναι χαρακτηριστικός.
Εξίσου ραγδαία αλλάζει και ο τομέας της αναπαραγωγής. Η διάδωση των Π/Υ και η
εξέλιξη των εκτυπωτικών συστημάτων, ανοίγουν περιθώρια απεριόριστης
αναπαραγωγής, αρίστης ποιότητας, αλλά και αναπαραγωής τελείως ανεξέλεγκτης,
κάνοντας εφικτή μια σύγχρονη πνευματική πειρατία.
Σε αυτό το πεδίο, οι δημοσιογράφοι και τα συνδικάτα τους, πού τοποθετούν τη
διαχωριστική γραμμή;
Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο λεγόμενος "σκληρός πυρήνας" της ενημέρωσης, η
απάντηση στα βασικά ερωτήματα "ποιος-που-πότε-πως" σύντομα θα διακινείται
περίπου ακαριαία και μηχανικά, σχεδόν δωρεάν. Η παραγωγή, αναπαραγωγή και
διακίνηση αυτού του υλικού θα υποτιμηθεί ως μη πνευματική εργασία.
Η δημοσιογραφική εργασία όμως δεν είναι αυτή η απλή παράθεση των στοιχείων
της επικαιρότητας. Ο συνδυασμός των στοιχείων της ενημέρωσης, η παρουσίασή
τους, ο σχολιασμός και ο συσχετισμός με παλαιότερα δεδομένα, καθιστούν τη
δημοσιογραφική δουλειά μια πρωτότυπη πνευματική εργασία, που θα πρέπει να
προστατεύεται από τις ρυθμίσεις που αφορούν τους δημιουργούς σε άλλα πεδία,
όπως η λογοτεχνία, το δοκίμιο, η μουσική, ο κινηματογράφος κ.λπ. Μέχρι σήμερα
πολλοί αντιτείνουν το επιχείρημα ότι η δημοσιογραφική εργασία δεν μπορεί να
αντιμετωπιστεί ως πνευματική εργασία, γιατί έχει περιορισμένο "χρόνο ζωής".
Ένα καλό κείμενο σε μια μεγάλη εφημερίδα, φαινόταν να έχει χρόνο ζωής τις 24
ώρες διακίνησης της εφημερίδας. Δεν είναι έτσι, αλλά αυτό το επιχείρημα
ξεπερνιέται οριστικά από τις νέες τεχνολογίες. Οι βάσεις δεδομένων και οι
εκδόσεις CD-ROM αποτελούν διαρκείς διαχρονικές εκδόσεις και επανεκδόσεις του
"σώματος" μιας εφημερίδας ή και πολλών ταυτόχρονα. Στην αγορά
διαμορφώνονται νέοι απαιτητικοί καταναλωτές - ιδρύματα, πανεπιστημιακοί,
δημοσιογράφοι, ερευνητές, σπουδαστές κ.λπ.- που αναζητούν και βρίσκουν νέες
υπηρεσίες: διασταύρωση στοιχείων, υπόβαθρο πληροφοριών, δημιουργία
εξειδικευμένων αρχείων κ.α.
Η αναγνώριση των πνευματικών δικαιωμάτων αποτελεί θεμελιώδη κατάκτηση των
ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι σχετικές ρυθμίσεις είναι ανάγκη να επεκταθούν και
πάνω στο προϊόν της δημοσιογραφικής εργασίας. Η επίτευξη αυτού του στόχου θα
επιφέρει προστασία στο δημοσιογράφο, αλλά πάνω απ όλα, αποτελεί τη βασική
προϋπόθεση για ποιότητα και αξιοπιστία των προϊόντων ενημέρωσης τη νέα εποχή.
Τα τελευταία χρόνια οι εργοδότες διεθνώς προσπαθούν να επιτύχουν μια στροφή
προς το αγγλο-αμερικανικό μοντέλο συμβάσεων, που προβλέπει ότι ο δημιουργός,
όταν παραχωρεί στον εργοδότη το έργο του για μια συγκεκριμένη χρήση,
παραιτείται ταυτόχρονα από κάθε δικαίωμα και έλεγχο, με αποτέλεσμα το έργο να
ανήκει πλέον αποκλειστικά και διαχρονικά στον εργοδότη. Απορρίπτουμε αυτή την
αντίληψη.
Με τις συμβάσεις που έχουμε υπογράψει, παραχωρούμε τη δουλειά μας για τη
συγκεκριμένη μόνο χρήση στην εφημερίδα, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, για την
οποία και μόνο πληρωνόμαστε.
Διεκδικούμε, όπως άλλωστε και η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων και η
Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων, πρόσθετες αμοιβές των
δημοσιογράφων-δημιουργών για κάθε άλλη χρήση των κειμένων τους, όπως οι
βάσεις δεδομένων, τα multimedia και η διακίνηση μέσω ΙΝΤΕΡΝΕΤ.
Όμως πέρα από την οικονομική πλευρά, υπάρχει το μεγάλο θέμα των ηθικών
δικαιωμάτων. Ο δημοσιογράφος με τη σύμβασή του συμφωνεί με τον εργοδότη για
κάποια συγκεκριμένη χρήση της εργασίας του. Στις συνθήκες της ηλεκτρονικής
διακίνησης πρέπει να αναζητηθούν τρόποι που θα επιτρέπουν να αναγνωρίζεται
π.χ. η πατρότητα του κειμένου, να αποκλείεται η επιλεκτική παρουσίαση, που
αντιστρέφει την οπτική του συντάκτη, η παρουσίαση μαζί με άλλα προϊόντα που
δημιουργούν υπόνοιες ή θίγουν την τιμή και την υπόληψη του δημιουργού. Με δύο
λόγια, πρέπει να αναζητηθούν τρόποι κατοχύρωσης των ηθικών δικαιωμάτων του
δημιουργού στις συνθήκες της ψηφιακής τεχνολογίας.
Οι εργοδότες γνωρίζουν το πρόβλημα από τη δική τους σκοπιά: Αφού αποσπάσουν
το έργο από το δημιουργό με προνομιακές συμβάσεις, στη συνέχεια προσπαθούν
να κατοχυρώσουν το αυστηρότερο κοπιράιτ για τον εαυτό τους. Και αυτό γιατί
στην αγορά ανθεί η πειρατία, διαμορφώνονται συνθήκες ζούγκλας.
Εργοδότες που διέθεσαν χρήματα για το προϊόν που παράγουν, ληστεύονται από
αετονύχηδες που ειδικεύονται στην αναοπαραγωγή.
Όμως δεν υπάρχει λύση κατά της πειρατίας, αν δεν θεσμοθετηθούν και στη βάση
της πυραμίδας τα ηθικά δικαιώματα του δημιουργού. Σε αυτό το στέρεο έδαφος
μπορεί να ρυθμιστούν καλύτερα και τα συμφέροντα του υγιούς εργοδότη -
μεγάλου πραγωγού και τα προβλήματα της αναπαραγωγής. Η διεκδίκηση των
ηθικών δικαιωμάτων μπορεί να αποτελέσει τη βάση κξάποιας συννενόησης μεταξύ
δημοσιογράφων και εργοδοτών για τις συνθήκες της ψηφιακής αγοράς.
Μόνο στη βάση μιας τέτοιας μίνιμουμ συμφωνίας μπορούν να αναπτυχθούν τα
υπερπολύπλοκα συστήματα διαχείρησης συλλογικών δικαιωμάτων (τα collecting
societies) που ήδη λειτουργούν π.χ. στις Κάτω Χώρες και τη Σκανδιναβία και που
εξασφαλίζουν την τήρηση των συμφωνιών, την είσπραξη των πρόσθετων αμοιβών
κ.λπ. σε ένα κλίμα δημιουργικό.
Αυτή την ανάγκη θετικής συνεργασίας οφείλουν να κατανοήσουν όλοι, ακόμα και
οι εταιρείες τηλεπικοινωνιών. Οφείλουν να ξέρουν ότι η ποιότητα και η αξιοπιστία
των μυνημάτων που θα μεταφέρουν τα εξελιγμένα δίκτυά τους, εξαρτάται από τη
συμφωνία στη βάση παραγωγής: την εξασφάλιση περουσιακών και ηθικών
δικαιωμάτων στο δημοσιογράφο, τον φωτογράφο, το μουσικό, τον πνευματικό
δημιουργό.


Αριστείδης Μανωλάκος.
"Από την ομιλία του πρώην προέδρου της ΕΣΗΕΑ, Αριστείδη Μανωλάκου, στην
εκδήλωση για τα 50 χρόνια από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου. (δημοσιεύτηκε στην "Ελευθεροτυπία)"