Μια συνάντηση με τον Οδυσσέα Ελύτη - In Memoriam

Ύστερα από τρεις εβδομάδες αναμονής κατάφερα να περάσω το κατώφλι της οδού Σκουφά 23 στο Κολωνάκι και να μπω στο μικρό δυάρι διαμέρισμα του 5ου ορόφου με τον αριθμό δεκατρία πάνω από την πόρτα.
«Αν ήμουν προληπτικός δεν θα έμενα εδώ», είπε ο ποιητής σε κάποια στιγμή της κουβέντας μας.
Ήταν Αύγουστος του 1978 και μου έκανε εντύπωση που όλα ήταν άψογα τακτοποιημένα στην κατοικία του Οδυσσέα Ελύτη.
Είχαν χρειαστεί αρκετά τηλεφωνήματα στον αδελφό του (ο ίδιος είχε απόρρητο αριθμό τηλεφώνου) για να βρω την ευκαιρία να συνομιλήσω απευθείας με τον μεγάλο ποιητή και να ενισχύσω με αυθεντικά στοιχεία την πτυχιακή μου εργασία που είχε τίτλο «La poesia di Odisseo Elytis fino al 1960» (Η ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη μέχρι το 1960).
Από τότε έχουν περάσει τριάντα τρία χρόνια, αλλά ο χρόνος δεν έχει μεγάλη σημασία όταν «η μνήμη καίει άκαυτη βάτος!».   
Τότε ο Οδυσσέας Ελύτης δεν ήταν νομπελίστας - του έλειπε ακόμη ένα καλοκαίρι - και μου είχε πει ότι το ημιτελές έργο του η «Αλβανιάδα», παρά τη μεγάλη χρονική απόσταση από τα γεγονότα του αλβανικού έπους, θα μπορούσε να το γράψει χωρίς «απώλειες». Βέβαια, δεν το έχουμε δει ολοκληρωμένο, αλλά αυτό πρέπει να οφείλεται σε μεταγενέστερη επιλογή και απόφασή του.
Του λόγου το αληθές, ότι δηλαδή μπορούσε να δουλεύει ένα ποίημα για μεγάλο χρονικό διάστημα επιβεβαιώνει η τελευταία συνέντευξη της ποιήτριας και συντρόφου των τελευταίων χρόνων της ζωής του, Ιουλίτας Ηλιοπούλου, στο «Βήμα» (29/10): «Αναζητούσε τη συνέχεια ενός στίχου για πολύ καιρό, μπορεί για δεκαετίες ολόκληρες»!  

«Τις ιδέες μου όλες ενησιώτησα»

Η συζήτηση μας είχε μεγάλο εύρος με αναφορές στη «γενιά του ’30», στην «ελληνικότητα» που αποτελούσε κεντρικό θέμα των λογοτεχνών εκείνης της εποχής, στον υπερρεαλισμό και την επιρροή του στον ίδιο και στην εγχώρια ποίηση, καθώς και σε άλλα θέματα που έχουν σήμερα αναλυθεί και ερμηνευτεί  σε εκατοντάδες μελέτες και δοκίμια.
Ένα από τα ερωτήματά μου που «έβγαλε είδηση» αφορούσε το «Άξιον Εστί» και τον εντυπωσιακό στίχο «τις ιδέες μου όλες ενησιώτησα, στη συνείδησή μου έσταξα λεμόνι»  που ολοκληρώνει τον ΙΓ’ ψαλμό στην ενότητα «Τα Πάθη».
Ο ρηματικός τύπος «ενησιώτησα» ήταν πολύ δύσκολο να ερμηνευτεί, αφού αποτελεί νεολογισμό, δημιούργημα του ποιητή.
Γι’ αυτό και στην εξόχως αναλυτική μελέτη «Το Άξιον Εστί του Ελύτη» που είχε δημοσιεύσει ο φιλόλογος Τάσος Λιγνάδης, σ’ εκείνο το στίχο αναφερόταν προσεγγιστικά ότι ο ποιητής έδωσε στις ιδέες του την πνευματική τους γεωγραφία.
Όμως, τι θα μπορούσε να σημαίνει «ενησιώτησα»;
Η σωστή απάντηση είχε δοθεί σ΄εμένα από έναν ελληνομαθή Ιταλό φίλο, ο οποίος αντιστοίχισε αυθόρμητα στη γλώσσα του το «ενησιώτησα»= isolare= απομονώνω.  
Πράγματι, ο ποιητής μού επιβεβαίωσε τη σημασία του νεολογισμού, αλλά δεν δέχτηκε ότι είχε επηρεαστεί στη δημιουργία του από τη λατινογενή εκδοχή isolare ή isoler στα Γαλλικά τα οποία γνώριζε πολύ καλά και χρησιμοποιούσε συχνά.
Πάντως, ανεξάρτητα από την ιστορία της δημιουργίας του ρήματος, όποιος γνώριζε τη σημασία του, γνώριζε πλέον το νόημα του στίχου που ήταν «τις ιδέες μου όλες απομόνωσα» και ήταν θεμελιακός στην κοσμοαντίληψη του μύστη Οδυσσέα Ελύτη (ίσως γι’ αυτό ο νεολογισμός).
«Απομονώνοντας τις ιδέες μου» αντιστέκομαι στην αλλοτρίωση, υπερασπίζομαι το «δακτυλικό μου αποτύπωμα», χαράσσω και ακολουθώ την «ιδιωτική μου οδό».
«Το να ακολουθήσεις την ιδιωτική σου οδό είναι να ζήσεις με την ελευθερία όχι εκείνην που σου διδάσκουν οι διάφορες θεωρίες περί ελευθερίας, αλλά με την απελευθέρωση του δικού σου κόσμου. Χωρίς φραγμούς. Αυθεντικά», είχε δηλώσει Ελύτης απαντώντας στους υπαινιγμούς για ατομικιστική αντίληψη της ζωής και κοινωνική απομόνωση (σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Τα Νέα» στις αρχές του ’90).  
Και είχε προσθέσει: «Να έχεις την ψυχή σου στα δάχτυλα, στα μάτια, στα ρουθούνια, στα χείλη. Από ‘κει μιλάει ο κόσμος… Είναι ένας συμβολικός τρόπος να παρακινήσεις τους ανθρώπους. Δεν αποκλείει τη συνάντηση. Αντίθετα, μάλιστα, την καθιστά ζωντανή, ουσιαστική και άμεση».  

Η υπέρβαση των αντιθέσεων

Όπως είπα στην αρχή, όταν μπήκα στο σπίτι του ποιητή μου έκανε εντύπωση πως όλα ήταν τόσο άψογα τακτοποιημένα που ενστικτωδώς πέρασε από το μυαλό μου ο στίχος-σύνθημα «όπου ακούς τάξη ανθρώπινο κρέας μυρίζει», από τη «Μαρία Νεφέλη» που είχε κυκλοφορήσει εκείνη την εποχή.
Δεν περίμενα βέβαια να δω ένα ακατάστατο δωμάτιο φοιτητή, παρόλο που σύμφωνα με τα λεγόμενα του ιδίου, στον ποιητή άρεσε να ζει και να αισθάνεται φοιτητής,  αλλά η «τάξη» με παρότρυνε σε έναν αυθόρμητο και αφελή προβληματισμό.
Είναι δυνατόν ένας «αναρχικός» να ζει τόσο τακτοποιημένα ή λόγω της επίσκεψής μου ήταν όλα στη θέση τους από σεβασμό προς τον επισκέπτη;
Ο προβληματισμός μου ακυρώθηκε αμέσως γιατί θυμήθηκα το μότο που συνοδεύει την πρώτη  του συλλογή, τους «Προσανατολισμούς»: «Μάντεψε, κοπίασε και νοιώσε, από την άλλη μεριά είμαι ο ίδιος».
Ο Ελύτης συμφιλιώνει στην ποίησή του τις αντιθέσεις, αποκρούει τις δογματικές αγκυλώσεις με όπλο τη λυρική τόλμη και εντυπωσιάζει με τη χρήση υπερβατικών οξύμωρων: «και ήταν γλυκύ σαν μέλι αλλά πικράθηκαν τα σωθικά μου», «δίχως να βηματίσω προχωρούσα», «ο κόσμος ο μικρός ο Μέγας!», «η Μαρία Νεφέλη είναι στους αντίποδες της ηθικής είναι όλο ήθος», «ζω για τότε που δεν θα υπάρχω» κ.α.
Ο Ελύτης είναι ένας ποιητής που «όποιες πληροφορίες κι αν πάρουμε για τη ζωή του δεν θα μας βοηθήσουν στην κατανόηση του έργου του, όσο μια εμβριθής και απροκατάληπτη εμβάθυνση στον ποιητικό του λόγο», σύμφωνα με την Ιουλίτα Ηλιοπούλου.
Είναι δύσκολο αλλά και ανώφελο να προσπαθήσει κανείς να βάλει ετικέτες στην ποίηση του Ελύτημ ενός ποιητή που υπηρέτησε με συνέπεια ασκητή και ισορροπία σχοινοβάτη το «ένα σημείο» αναζητώντας  να εκφράσει το Ασύλληπτο πέρα από τις ορθολογικές κατηγορίες.
«Στο σημείον όπου το μόριον της ψυχής μεταβάλλεται πάλι σε μόριον της ύλης, εκτός από τον εαυτό σου δεν γίνεται να παρίσταται άλλος κανείς», αναφέρει στην «Ιδιωτική Οδό» που έχει αφιερώσει στην Ιουλίτα Ηλιοπούλου.
Η υπέρβαση και η συμφιλίωση των αντιθέσεων χρειάζεται την ομορφιά, την αθωότητα και την αγιότητα των αισθήσεων, όπλα με τα οποία αποδυναμώνεται η «μέθοδος του άρα», η χυδαία συναλλαγή και η ακραία ωφελιμιστική αντίληψη της ζωής που στεγνώνει την ψυχή.

Ο Προφητικός λόγος της ποίησης

Όποιος υπερβαίνει τις αντιθέσεις, «με άξονα το φως και τον έρωτα έως θανάτου» μπορεί και βλέπει μακρύτερα. Μπορεί να βλέπει «πρώτα το νεκρό και μετά να γίνεται ο φόνος …».
Στη «Μαρία Νεφέλη», από τη δεκαετία του ’70, ο Ελύτης προειδοποιεί: «Μην περιμένετε από την πολιτική και από την επιστήμη τίποτε. Ο νεότευκτος είναι και ο πιο παλιός κόσμος ανάποδος», ενώ είκοσι εννέα χρόνια πριν, το 1982, σημείωνε:
«Υπάρχουν δύο Ελλάδες. Αυτή που εξαναγκάζει και τους ίδιους τους υπηκόους της να καταπονεί και σε έναν διεθνή χορό μεταμφιεσμένων να μετέχει με το φόρεμα της Ευρωπαίας (διάβαζε: Αμερικάνας). Και υπάρχει και η άλλη, που εξακολουθεί να υπακούει στον Ηράκλειτο και στον Μακρυγιάννη. Η πρώτη μπορεί να καταλυθεί μια μέρα. Η δεύτερη, ακόμη κι αν μείνει χωρίς υπόσταση, ποτέ. Τουλάχιστον εγώ, γι’ αυτήν υπάρχω».
Η σημερινή πολιτική συγκυρία, η μειωμένη εθνική κυριαρχία, το «κούρεμα» της ζωής και της αξιοπρέπειας των Ελλήνων, δικαιώνει, δυστυχώς, τον ποιητικό λόγο του Οδυσσέα Ελύτη ο οποίος αν ζούσε θα είχε πληγωθεί βαθειά, αφού όπως αναφέρει στα «Ανοιχτά Χαρτιά» όντας στον ελάχιστο βαθμό «πατριώτης» «αγάπησα στο μέγιστο βαθμό την Ελλάδα».
Αύριο συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη γέννηση του ποιητή που υπηρέτησε με θρησκευτική ευλάβεια την "Αγία Ποίηση" γι' αυτό,  εκτός από Διονύσιο Σολωμό και Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, "μνημονεύετε" και Οδυσσέα Ελύτη.
Ο Οδυσσέας Ελύτης, που το 1979 χάρισε το δεύτερο βραβείο Νόμπελ στην Ελλάδα (ο Γιώργος Σεφέρης ήταν από το 1963 ο πρώτος Έλληνας νομπελίστας),  είχε γεννηθεί στις 2 Νοεμβρίου του 1911 στο Ηράκλειο της Κρήτης, στη συνοικία Εφτά Μπαλτάδες, και ήταν το έκτο παιδί του εργοστασιάρχη σαπωνοποιίας Παναγιώτη Αλεπουδέλη και της Μαρίας Βρανά που κατάγονταν από τη Μυτιλήνη.
Το διάστημα 1-2 Νοεμβρίου διεξάγεται διήμερο συμπόσιο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών: «Ο 20ός αιώνας στην ποίηση του Ελύτη - Η ποίηση του Ελύτη στον 21ο αιώνα».
Επίσης, την Πέμπτη 3 Νοεμβρίου, στις 8.30 μ.μ. θα ακολουθήσει βραδιά μελοποιημένης ποίησης από το σύνολο του έργου του Ελύτη, σε μουσική Γιώργου Κουρουπού, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών:  «Ο κόσμος ο μικρός, ο Μέγας! του Οδυσσέα Ελύτη».

Δημήτρης Ταταρούνης
ΑΠΕ-ΜΠΕ