Ρίτσαρντ Καπισίνσκι: Το ρεπορτάζ και οι ρεπόρτερ

Ο δημοσιογράφος Ρίσαρντ Καπισίνσκι* θεωρείται διεθνώς ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της «μαχόμενης δημοσιογραφίας». Στα τέλη Νοεμβρίου βρέθηκε στην Ελλάδα για να παρουσιάσει δύο βιβλία του που κυκλοφορούν στην ελληνική γλώσσα, αλλά και να συγκεντρώσει υλικό για το νέο του βιβλίο που αναφέρεται στον Ηρόδοτο.Στο κείμενο που ακολουθεί και αναδημοσιεύεται από το περιοδικό «ΑΝΤΙ» (τεύχος 777, 13/12/2002, σελ. 36-38) ο Ρ. Καπισίνσκι μιλά στη συνάδελφο Ζώγια Μαυροειδή για τη δημοσιογραφία, την έννοια του ρεπορτάζ, τα είδη του, τα στοιχεία που οφείλει να διαθέτει ο ρεπόρτερ και τις θεμελιώδεις αρχές οι οποίες (πρέπει να) διέπουν την άσκηση του επαγγέλματος (διατηρείται η ορθογραφία, η δομή και οι μεσότιτλοι του πρωτοτύπου): 

«Το βασικότερο είναι να ορίσουμε τι εννοούμε λέγοντας ρεπορτάζ. Γιατί οι διάφοροι πολιτισμοί προσδίδουν στην έννοια του ρεπορτάζ διαφορετικά πράγματα. Γι’ αυτό πρέπει πρώτα να καθορίσουμε για ποια παράδοση του ρεπορτάζ συζητάμε.
Το ρεπορτάζ είναι λέξη γαλλική για την περιγραφή ενός είδους κειμένου που αρχικά ήταν κείμενο δημοσιογραφικό, καθαρά δημοσιογραφικό, και μπορούσε να οριστεί ως κείμενο συγγραφικό κάποιου που ήταν μάρτυρας κάποιου γεγονότος και περιέγραψε αυτό το γεγονός. Αυτός είναι ο κλασικός ορισμός του ρεπορτάζ. Δηλαδή αυτός ο ορισμός προϋποθέτει ότι το θέμα είναι κάποιο γεγονός το οποίο περιγράφηκε από κάποιον που ήταν μάρτυρας αυτού του γεγονότος. Αυτό είναι το ρεπορτάζ με την πιο ευρεία έννοια της λέξης.
Με την καθαρά δημοσιογραφική έννοια το ρεπορτάζ είναι ένα είδος που προϋποθέτει τη σκοπιμότητα του ταξιδιού του ρεπόρτερ στον τόπο των γεγονότων. Δηλαδή δεν είναι τυχαίο ότι ένας ρεπόρτερ βρέθηκε π.χ. στο Κονγκό, γιατί πήγε συνειδητά για να δει τι συμβαίνει εκεί και μετά να το περιγράψει για την εφημερίδα, το περιοδικό ή τους αναγνώστες του.

Τι είναι το ρεπορτάζ;

Αυτός είναι ο κλασικός ορισμός του ρεπορτάζ. Τώρα, αυτός ο ορισμός ερμηνεύεται διαφορετικά στις διάφορες δημοσιογραφικές παραδόσεις, αφού το ρεπορτάζ είναι λέξη γαλλική που υιοθετήθηκε λ.χ. στην Πολωνία, αλλά στον αγγλικό πολιτισμό, στην αγγλική γλώσσα χρησιμοποιείται ο ορισμός creative non fiction. Όσον αφορά την κλασική έννοια του ρεπορτάζ, τα τελευταία χρόνια αυτή έχει υποστεί αλλαγή, διευρύνθηκε κάπως και άλλαξε. Στην Πολωνία π.χ. χρησιμοποιούμε την έννοια λογοτεχνικό ρεπορτάζ, ενώ στην αγγλική γλώσσα χρησιμοποιούμε την έννοια new journalism. Το new journalism είναι μια λογοτεχνική φόρμουλα στα όρια του παραδοσιακού ρεπορτάζ και στα όρια της λογοτεχνίας που ενώνει μέσα της δύο είδη φαινομένων.
Το πρώτο στοιχείο είναι το κείμενο με θέμα ένα πραγματικό γεγονός, με πραγματικούς ανθρώπους και ονομασίες, και αφορά μια πραγματική ιστορία, αλλά ο τρόπος γραφής αυτού του φαινομένου, η μέθοδος περιγραφής αυτού του φαινομένου αντλείται από τη λογοτεχνία. Αντλήθηκε από τη λογοτεχνία γιατί η κλασική δημοσιογραφική γλώσσα, η γλώσσα της πληροφορίας, είναι μια πολύ φτωχή γλώσσα, είναι μια γλώσσα με τη βοήθεια της οποίας δεν μπορείς να αποδώσεις όλον τον πλούτο που περιβάλλει την πραγματικότητά μας.
Στην κλασική γλώσσα δημοσιογραφικής πληροφόρησης δεν μπορείς να περιγράψεις τοπία, μυρωδιές, δεν μπορείς να περιγράψεις διαθέσεις, συναισθήματα ׂόλα αυτά τα φαινόμενα δεν είναι δυνατόν να περιγραφούν με τη βοήθεια της κλασικής δημοσιογραφικής γλώσσας. Γι’ αυτό, για να περιγράψουμε αυτά τα φαινόμενα πρέπει να ανατρέξουμε στα εργαλεία που χρησιμοποιεί η λογοτεχνία. Και πρέπει ν’ ανατρέξουμε εκεί, γιατί σ’ ένα κλασικό ρεπορτάζ δεν μπορούμε να περιγράψουμε όλα τα φαινόμενα για τα οποία μίλησα. Και τα φαινόμενα αυτά αποτελούν ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της πραγματικότητας που περιγράφουμε.
Με λίγα λόγια, αν θέλουμε να περιγράψουμε πραγματικά αυτή την πραγματικότητα πρέπει ν’ ανατρέξουμε στη λογοτεχνία. Και από την ένωση αυτών των στοιχείων γεννιέται αυτό που ονομάζεται λογοτεχνικό ρεπορτάζ, και αυτό που ονομάζεται στην αγγλική γλώσσα new journalism. Αυτή η φόρμουλα γραφής, αυτό το νέο είδος ρεπορτάζ ανακαλύφθηκε από μια ομάδα αμερικανών συγγραφέων στην δεκαετία του ’60, στην οποία ανήκαν μεταξύ άλλων ο Νόρμαν Μαίηλερ και ο Τρούμαν Καπότε και μια ολόκληρη ομάδα δημοσιογράφων. Τότε εκτέθηκε όλη η αισθητική αυτού του είδους. Από τότε αυτό το είδος υιοθετείται όλο και περισσότερο στη λογοτεχνία, σαν ένα νέο είδος γραφής, που ασφαλώς είχε τους προκατόχους του, είχε τις ρίζες του στο παρελθόν ׂγιατί αυτό το είδος ρεπορτάζ το έκαναν νωρίτερα συγγραφείς όπως ο Όργουελ, ο Μαλαπάρτε. Αυτό το είδος γραφής χρησιμοποιούσαν ακόμη νωρίτερα συγγραφείς όπως π.χ. ο Ντίκενς. Αυτό το ρεύμα της γραφής του λογοτεχνικού ρεπορτάζ έχει τους προκατόχους του. Αυτό το είδος ρεπορτάζ που ακολουθούσε π.χ. ο Τσέχοφ μας οδηγεί απ’ αυτές τις εποχές, μέσα απ’ όλα αυτά τα χρόνια, αλλά σήμερα διαμορφώθηκε σε ένα ώριμο δημοσιογραφικό και λογοτεχνικό είδος, που συνειδητοποιεί την αξία και τη σημασία του. Εγώ ακριβώς ασκώ αυτό το είδος που εντάσσεται στην έννοια του λογοτεχνικού ρεπορτάζ, σ’ αυτό που σήμερα ονομάζεται new journalism.

Τα είδη του ρεπορτάζ

Τι είναι όμως το λεγόμενο ερευνητικό ρεπορτάζ; Αν κάποιος, ας πούμε, ασχολείται με την αποκάλυψη κάποιας μαφίας ή κάποιου συγκεκριμένου φαινομένου διαφθοράς, με το ξεσκέπασμα, με την περιγραφή αυτών των φαινομένων, αυτό είναι το ερευνητικό ρεπορτάζ.
Υπάρχει και ένα άλλο είδος ρεπορτάζ που ονομάζεται στοχαστικό. Ο ρεπόρτερ δεν ασχολείται με την έρευνα της διαφθοράς, αλλά με τον στοχασμό γύρω από την πραγματικότητα που περιγράφει, γύρω από τον κόσμο, γύρω από κάποια κοινωνία.
Υπάρχει και το ανθρωπολογικό ρεπορτάζ. Είναι αυτό στο οποίο ο ρεπόρτερ ασχολείται με τη μελέτη του πολιτισμού, με τη μελέτη της κοινωνίας, με τη μελέτη για να περιγράψει την ανθρωπολογία, τη δομή μιας κοινωνίας, τον πολιτισμό της και τις παραδόσεις της.
Υπάρχουν διάφορα είδη ρεπορτάζ, που εξαρτώνται από την ιδιοσυγκρασία και τη φαντασία του συγγραφέα που ασχολείται με το ρεπορτάζ.
Το ρεπορτάζ με το οποίο ασχολούμαι εγώ, μπορούμε να το κατατάξουμε στο ρεπορτάζ που βρίσκεται στα όρια της ανθρωπολογίας και του στοχασμού. Είναι το είδος του ρεπορτάζ που κάνω. Ο ορισμός του είναι λογοτεχνικό ρεπορτάζ.

Ποιος είναι ρεπόρτερ;

Όσον αφορά στον ρεπόρτερ, πρέπει να έχουμε στο νου μας τα ακόλουθα: Πρώτα απ’ όλα οι πραγματικοί ρεπόρτερ είναι λίγοι ανάμεσα στους δημοσιογράφους. Αν έχουμε μια σύνταξη στην οποία εργάζονται εκατό δημοσιογράφοι, σε μια τέτοια σύνταξη θα είναι ένας, δύο, τρεις ρεπόρτερ. Ο ρεπόρτερ είναι πολύ σπάνιο δημοσιογραφικό είδος. Πολλοί λίγοι άνθρωποι ασχολούνται μ’ αυτό το είδος. Παντού λοιπόν αυτό το είδος αποτελεί μια μικρή ομάδα ανάμεσα στους δημοσιογράφους. Αυτό είναι το πρώτο χαρακτηριστικό του ρεπόρτερ: Η σπανιότητα.
Μιλάω για τους ρεπόρτερ που ασχολούνται με το λεγόμενο μεγάλο ρεπορτάζ, grand reportage, δηλαδή με το ρεπορτάζ που συχνά φιλοδοξεί να είναι λογοτεχνικό ρεπορτάζ ή ρεπορτάζ που δημοσιεύεται σε μεγάλα λογοτεχνικά ή πολιτιστικά περιοδικά κ.λπ. Τέτοιοι συγγραφείς είναι πολύ λίγοι και όπως λέω σπανίζουν. Για να κάνεις ρεπορτάζ πρέπει να έχεις ικανότητες και δημοσιογραφικές και συγχρόνως λογοτεχνικές. Μόνο απ’ αυτή την ένωση μπορεί να γεννηθεί ένα σύγχρονο ρεπορτάζ. Για να γίνει ρεπόρτερ πρέπει ν’ αντιμετωπίζεις αυτό το επάγγελμα σοβαρά. Είναι ο πρώτος όρος για να γίνεις ρεπόρτερ. Είναι ένα είδος γραφής που στην αρχή δεν αποφέρει πολλά έσοδα. Οι ρεπόρτερ ξεκινούν κατά κανόνα ως φτωχοί δημοσιογράφοι. Γιατί ένα καλό ρεπορτάζ δεν μπορεί να είναι μεγάλο, ενώ πληρώνεται σαν κάθε άλλο λογοτεχνικό κείμενο. Γι’ αυτό κατά κανόνα στην αρχή οι ρεπόρτερ αποτελούν την πιο χαμηλά αμειβόμενη κατηγορία δημοσιογράφων. Και αυτό διώχνει πολλούς ανθρώπους από το ρεπορτάζ. Ξέρουν ότι είναι δύσκολο να ζήσεις απ’ αυτό. Είναι το στοιχείο της αφοσίωσης που είναι απαραίτητο εδώ.

Τα χαρακτηριστικά ενός ρεπόρτερ

Χαρακτηριστικά ενός ρεπόρτερ που ασχολείται με το είδος της νέας δημοσιογραφίας, που ασχολείται με το λεγόμενο μεγάλο ρεπορτάζ: Να αντιμετωπίζει με σοβαρότητα αυτό που κάνει ׂπρέπει να το βλέπει σαν κάτι μεγαλύτερο από το να κάνει λεφτά. Ο πραγματικός ρεπόρτερ πρέπει να βλέπει ένα κοινωνικό, ηθικό νόημα στη δουλειά του. Ο πραγματικός ρεπόρτερ αγωνίζεται για κάποια υπόθεση, όπως π.χ. ο Όργουελ έγραψε το έργο του «Φόρος τιμής στην Καταλωνία», που ήταν φόρος τιμής για τους δημοκρατικούς στον Εμφύλιο της Ισπανίας. Ο ρεπόρτερ ή αγωνίζεται για κάποια υπόθεση των φτωχών, ή αγωνίζεται κατά του ρατσισμού, ή για την προσέγγιση μεταξύ των πολιτισμών. Στη δουλειά του πρέπει ν’ αναζητεί κάποιο βαθύ, πιο ευρύ νόημα. Νόημα διδακτικό και ηθικό. Αυτό είναι πολύ βασικό. Τα κείμενα του μεγάλου ρεπορτάζ περιλαμβάνουν ακριβώς τέτοια μηνύματα.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό του ρεπόρτερ είναι ο σεβασμός προς τους ήρωες για τους οποίους γράφει. Ο ρεπόρτερ δεν μπορεί να είναι υπερόπτης, δεν μπορεί να είναι κυνικός, μισαλλόδοξος. Είναι ένας άνθρωπος που σκύβει πάνω στη μοίρα του ανθρώπου. Και προσπαθεί να την καταλάβει. Και προσπαθεί να την περιγράψει. Αυτό είναι το άλλο χαρακτηριστικό του ρεπόρτερ. Πρέπει να έχει σεβασμό για τους ήρωες και τους ανθρώπους που περιγράφει. Και πρέπει να αντιμετωπίζει τον άλλον με τρόπο που να αναγνωρίζει την αξία του και να σέβεται την αξιοπρέπειά του, και την ιδιαιτερότητά του.
Το επόμενο πάρα πολύ βασικό χαρακτηριστικό ενός ρεπόρτερ είναι η λεγόμενη ικανότητα κατανόησης. Πρόκειται για την ικανότητα ενός ανθρώπου να ξέρει με αυθεντικό, άμεσο τρόπο να κατανοεί την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, να γίνεται μέρος αυτής της κατάστασης. Δηλαδή είναι ένας άνθρωπος που ξέρει αμέσως, οπουδήποτε και αν βρίσκεται, να συμπεριφερθεί έτσι σαν να βρίσκεται ανάμεσα στους πιο κοντινούς του ανθρώπους εδώ και πολύ καιρό, εδώ και πολλά χρόνια. Είναι μια ψυχική ικανότητα πολλή σημαντική, γιατί όταν οι άνθρωποι βλέπουν ότι πραγματικά σε απασχολούν οι υποθέσεις τους, ότι οι υποθέσεις τους είναι σημαντικές για σένα, τότε ανοίγονται, σε βοηθούν, συνεργάζονται μαζί σου. Αν οι άνθρωποι αυτοί δεν βρουν αυτή τη θετική σχέση προς την υπόθεσή τους, τότε θα κλειστούν, δεν θα συνεργαστούν μαζί σου και δεν θα βγει ένα καλό ρεπορτάζ. Πρέπει να θυμόμαστε ότι το ρεπορτάζ είναι είδος συλλογικό. Είναι αλήθεια ότι ο τελικός συγγραφέας του είναι εκείνος που βάζει την υπογραφή του από κάτω, αλλά το υλικό που εκείνος συλλέγει είναι προϊόν συζήτησης, επικοινωνίας με άλλους ανθρώπους ׂακούει τις απόψεις τους, συλλέγει αυτές τις απόψεις. Εν ολίγοις το υλικό που συλλέγει είναι οι απόψεις, οι φωνές άλλων. Και μ’ αυτήν την έννοια κάθε κείμενο του ρεπορτάζ είναι κείμενο συλλογικό. Κάθε κείμενο του ρεπορτάζ έχει πολλούς συγγραφείς, πα’ όλο που φέρει το όνομα ενός συγγραφέα.
Άλλο, πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό ενός ρεπόρτερ είναι η γνώση ξένων γλωσσών. Ακούει – το υλικό που συλλέγει είναι προϊόν συζητήσεων με τους άλλους, πρέπει να καταλαβαίνει τις γλώσσες που μιλάει.
Άλλο χαρακτηριστικό του ρεπόρτερ είναι η συνεχής δουλειά για την εμβάθυνση των γνώσεων. Παλιά τελείωνες ένα σχολείο και ως το τέλος της ζωής του δούλευες στο επάγγελμά σου. Στον σημερινό, σύγχρονο κόσμο, που αλλάζει συνέχεια, το επάγγελμά μας απαιτεί συνεχή απόκτηση γνώσεων γι’ αυτόν τον κόσμο. Σήμερα για να γράφεις ρεπορτάζ πρέπει να μελετάς πολύ, συνέχεια, μέχρι το τέλος της ζωής σου. Δεν υπάρχει μια στιγμή σ’ αυτή τη ζωή που μπορείς να πεις «τα ξέρω όλα», γιατί ήδη εκείνη την ημέρα, εκείνη τη στιγμή ο κόσμος ήδη είναι διαφορετικός. Γι’ αυτό πρέπει να τον μελετάς από την αρχή, και πάλι από την αρχή. Είναι ένα επάγγελμα που απαιτεί πάρα πολλή δουλειά πάνω στον εαυτό σου.

Πολύ λίγοι οι ρεπόρτερ

Άλλο στοιχείο του ρεπόρτερ: πρέπει να είναι πολύ υγιής και να αντέχει. Γιατί ο ρεπόρτερ, αν κάνει εξωτερικό ρεπορτάζ, δουλεύει κατά κανόνα σε διάφορα κλίματα, σε διάφορους πολιτισμούς, συχνά σε πάρα πολύ δύσκολες συνθήκες. Με λίγα λόγια ο ρεπόρτερ πρέπει να πληροί πάρα πολλούς όρους, αν είναι εξωτερικός ρεπόρτερ. Μιλώ για τους εξωτερικούς ρεπόρτερ γιατί εγώ ασχολούμαι με εξωτερικό ρεπορτάζ. Ειδικεύομαι σ’ αυτό ׂγια το λόγο αυτό μου είναι πιο εύκολο να μιλώ γι’ αυτό, αλλά πολλά απ’ αυτά τα χαρακτηριστικά πρέπει να τα έχει κάθε ρεπόρτερ, είτε εσωτερικός είτε εξωτερικός. Είναι πολύ δύσκολο να είναι κανείς ρεπόρτερ. Όπως είπα στην αρχή λίγοι είναι οι άνθρωποι που είναι ικανοί, είναι σε θέση να εκπληρώσουν αυτούς τους όρους. Γι’ αυτό είμαστε τόσοι λίγοι στον κόσμο, έχουμε ζήτηση, αλλά πολύ λίγοι άνθρωποι μπορούν να το κάνουν. Γιατί αν κάποιος ξέρει ξένες γλώσσες, τότε του λείπει η υγεία ׂαν έχει υγεία, δεν γνωρίζει τον κόσμο, αντιμετωπίζει με περιφρόνηση τους άλλους και οι άνθρωποι είναι πολύ ευαίσθητοι σ’ αυτό το θέμα. Και αν κάποιος έχει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, απλά δεν ξέρει να γράφει. Αυτή την ικανότητα σου τη δίνει πια ο Θεός, αυτό δεν μπορείς να το μάθεις. Είναι πολύ δύσκολο ολ’ αυτά να συγκεντρωθούν σ’ ένα άτομο. Κι αυτό είναι ίσως το σημαντικότερο που μπορούμε να πούμε.
Στην Πολωνία και στον κόσμο υπάρχουν πολλοί ικανοί ρεπόρτερ. Πρόκειται για ένα αναπτυσσόμενο είδος, που έχει μεγάλο μέλλον. Έχει μέλλον γιατί ανάμεσα στους ανθρώπους υπάρχει η δίψα για αυθεντικότητα. Δηλαδή στον κόσμο της εικονικής πραγματικότητας οι άνθρωποι χρειάζονται μεγάλη δόση αυθεντικότητας. Και το ρεπορτάζ είναι ακριβώς ένα είδος αυθεντικότητας.
Το ρεπορτάζ είναι ένα πολύ ευγενές και ηθικό είδος που απαιτεί πένα με ταλέντο, που πρέπει να έχει αίσθηση αποστολής, και μ’ αυτή την έννοια κίτρινο ρεπορτάζ δεν υπάρχει». 

* Ο Ρίσαρντ Καπισίνσκι γεννήθηκε το 1932 στην Πολωνία. Από το 1956 ταξιδεύει σε ολόκληρο τον κόσμο, έχοντας ζήσει και περιγράψει, ως πολεμικός ανταποκριτής, επαναστάσεις, πραξικοπήματα και πολέμους στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική. Έχει γράψει βιβλία για την ανεξαρτησία των πορτογαλικών αποικιών της Αφρικής («Μια ακόμα μέρα ζωής» - 1976), τον Χαϊλέ Σελασιέ («Ο αυτοκράτορας» - 1978), τον πόλεμο Σαλβαδόρ-Ονδούρας το 1970 («Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου» - 1978) τον σάχη Ρεζά Παχλεβί του Ιράν («Ο Σάχης των Σάχεων» - 1982), για την κατάρρευση του Σοβιετικού Κράτους («Imperium» – 1993), σκέψεις του για ένα ευρύ φάσμα θεμάτων από την πολιτική ως τις θεωρίες της λογοτεχνίας («Lapidarium I, II, III» - 1993, 1995, 1997), πρόσφατα για τις εμπειρίες του στην αφρικανική ήπειρο («Έβενος») κ.α. Τα βιβλία του «Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου» και «Έβενος» κυκλοφορούν στην ελληνική γλώσσα.